Jan Heyse: ‘Arnemuidsche met kind II’ (1909) tempera/gemengde techniek.
Copyright: 2018 WBOOKS, Francisca van Vloten
Voor vernieuwing in de schilderkunst moeten we natuurlijk bij de vooroorlogse De Ploeg zijn. Maar in dezelfde tijd had je ook de Bergense School of de Schilders van Domburg. In Domburg woonden en werkten bijvoorbeeld Jan Toorop en Piet Mondriaan. Zeegezichten met vibrerende, uiteenspattende kleuren, schitterend van de zoutkristallen. Wat moeten we dan nog met stilstand als kunst zo beweeglijk kan zijn? En toch, de ene stilstand is de andere niet. Want dan komen we begin vorige eeuw in Zeeland de schilder Jan Heyse (1882-1954) tegen die, volkomen tegendraads, met opzet de stilstand predikte. De ingetogen schilder van Zeeuwse schonen is hij wel genoemd. Maar dat geeft een verkeerd beeld.
In 1902 had Jan Heyse op de spraakmakende tentoonstelling van de Vlaamse Primitieven in Brugge gezien en ervaren wat het is om voor altaarstukken met madonna’s uit begin 1500 van Hans Memling te staan. Jan Heyse werd vanaf dat moment een Madonnaschilder. Niet vanwege het brave religieuze plaatje, maar om iets te vangen en uit te drukken dat alleen maar op de manier van Memling kon. De intimiteit van een moeder met haar kind. Dat soort intimiteit kun je maar op één manier schilderen, vond Jan Heyse. Niet door kleurexplosies en dynamische vervorming, maar door het voelbaar maken van verstilling. De madonna’s van Memling sluiten zich met hun kindje steevast af van het gedoe om hen heen. Ze zijn in hun heilige moederrol verzonken. De tijd gaat verder, maar tussen moeder en kind staat ‘ie even stil. Het is zo’n stilstand waarin alleen de ademhaling en de harteklop van moeder en kind hoorbaar is. Niet als een anekdote, maar als iets universeels.
De ‘Zeeuwse madonna’s’ van Jan Heyse veranderden overigens met de tijd mee, van neo-renaissancistisch, decoratief modern tot een zekere mate van stilering en het experimenteren met kleur. Maar altijd zien we een moeder die niet naar ons kijkt, die zelfs de schilder vergeet die haar vereeuwigt en met haar blik opgaat in haar moeder-zijn. Ze sluit ons en de wereld buiten zodat wij alleen maar verwonderd kunnen kijken naar hoe Jan Heyse de tijd tot stilstand wist te brengen. Zo was dat vóór Jan Heyse nog niet gedaan. Door zijn manier van uitdrukken, ontdekken we dat vernieuwing, al dan niet geïnspireerd door het verleden, ook in het volledig afzien van dynamiek plaats kan hebben.
Madonna’s van Jan Heyse zijn te vinden in ‘De schilders van Domburg’, samengesteld door Francisca van Vloten. 263 pag. WBOOKS, Zwolle, 19,95 euro. Verkrijgbaar bij VVV Domburg en het Museum Marie Tak van Poortvliet in Domburg of via www.wbooks.com