H.P.Berlage: ‘Deur van het Dogenpaleis’ (tekening, 1880) copyright: Uitgeverij 010, Rotterdam
Architect en stedenbouwkundige Hendrik Petrus Berlage (1856-1934) keek in 1881 vol verbazing rond hoe in Venetië de Gotische en Renaissancepaleizen met hun voeten in het water stonden. Hun gevels in volstrekte symmetrie, een centrale loggia als het middenluik van een triptiek. De ezelsrugramen doen denken aan Moorse en Byzantijnse paleizen. We zien Berlage voor ons zoals we hem kennen, een eerbiedwaardige, bebaarde bouwmeester met gebouwen als het Haags Gemeentemuseum, het stadhuis in Usquert of de Drentse ‘Schipborg’ op zijn naam. Maar tijdens zijn Italiaanse reis naar onder andere Turijn, Rome, Siena, Florence en Venetië was hij nog een jonge kerel voor wie de wereld tamelijk onbekend was en hij nog zijn eigen betekenis aan de dingen moest geven.
In Venetië vergapen de toeristen zich aan het spektakel van alle waterarchitectuur. Kunstenaars grijpen naar hun aquarelblok om de door het water aangevreten muren, ornamenten en bonte kleuren van het pleisterwerkwerk vast te leggen. In het hoofd van de schrijvers ontstaan bij de aanblik onmiddellijk de verhalen die tussen de oude stenen sijpelen. Bij componisten wordt in de muziek de deining van het water hoorbaar. Maar hoe zit dat met architecten?
Berlage, een kind van zijn tijd, opgegroeid in het historicisme in de bouwkunst, tot hij met zijn Koopmansbeurs in Amsterdam de moderne architectuur in ons land introduceerde, verbaasde zich en genoot van de exotische bouwkunst die in Venetië niet altijd volgens de regelen van de bouwkunst in elkaar stak. Wat te denken van het vorstelijke Dogenpaleis, waar volgens bouwkundige verhoudingen niets van klopt. Vooral de vreemde, overdreven korte pilaren op straatniveau troffen hem. Hij wist niet dat die veel langer zijn geweest, maar door de noodzakelijke ophogingen van de kade steeds meer in de grond verzonken raakten.
Berlage’s ‘Italiaanse reisherinneringen’ die hij onderweg schreef, is geen architectuurgids. Het is een dagboek annex reisverslag met veel notities over de ongelooflijke behendigheid van de gondeliers, over de vrouwen, wat hij van de meesterwerken van Paolo Veronese, Tititaan en Tintoretto vond of van ‘de kerkjes in het Venetiaanse straatjesgewemel’, zoals hij het omschreef.
Wat hij echt van Venetië vond, wordt misschien het duidelijkst in een vergelijking die hij met Amsterdam trok. Als hij mocht kiezen tussen de Gouden Bocht in de Amsterdamse Herengracht en het Canal Grande, dan gaf hij de eerste prijs aan de Herengracht, vanwege ‘de sombere ernst der statige boomenrij die Amsterdamse patricische huizen beschaduwen en zich in het water weerspiegelen.’
H.P.Berlage ‘Italiaanse reisherinneringen’ 187 pagina’s met tekeningen en foto’s. 24,50 euro (Uitgeverij 010, Rotterdam)