Gustav Leonhardt op het Festival Musica Antiqua in Brugge. Copyrights: www.fsf.org
Als we de Pools-Franse claveciniste Wanda Landowska (1879-1959) horen spelen, zoals op een filmpje uit 1953 in haar huis in het Amerikaanse Lakefield, beseffen we pas goed wat een revolutie musici als Gustav Leonhardt (1928-2012) teweegbrachten. En dat terwijl Landwoska op zichzelf een revolutie was nadat ze rond 1900 ontdekte dat er een complete wereld bestond aan muziek voor clavecimbel. Bach, Purcell, Telemann, Scarlatti. Ze liet door pianofabriek Pleyel clavecimbels bouwen en ging er mee op concerttournee. Voor het eerst hoorden we Bach niet op een piano maar op het instrument waarvoor het geschreven was. Haar clavecimbel zag er uit als een concertvleugel, een frame van staal, de klank van een drilboor. Een Bach van gietijzer.
Na de herontdekking door Landowska van het clavecimbel, volgde een halve eeuw later de ontdekking van een historische manier van muziek maken door Leonhardt, Nicolaus Harnoncourt en Frans Brüggen. De stalen snaren werden vervangen door darmsnaren, de ventielen en kleppen verwijderd, oude instrumenten nagebouwd. Geen spierballen meer, maar breekbaarheid. Soms te breekbaar, maar de aarzelende en vaak onzuivere klank won aan zelfvertrouwen en vanaf 1955 toen Leonhardt, twee jaar na dat huisrecital van Landowska, zijn ensemble Musica Antiqua oprichtte, begonnen de barokcomponisten te stralen en te zingen. Het was of de zon opkwam.
Wat Gustav Leonhardt, die op maandag 16 januari 2012 in Amsterdam op 83-jarige leeftijd overleed, deed, was oude muziek ontdoen van twee eeuwen romantische interpretaties. Alsof je oude, logge en stoffige meubels bij het grof vuil zet en je huis inricht met licht, adem en kleur. ‘Bach is de grootste’, zei Leonhardt. En plotseling werd de plechtige, monumentale Bach een dansante Bach, een Bach die ademde en leefde. De sonore klank van de revolutie. Die klank werd het geluid van de authentieke uitvoeringspraktijk. In het begin nog heel stijfjes; de vrijheid om met de aanwijzingen in de oude muziek om te gaan, moest nog worden veroverd, zoals bij elke revolutie. Maar de ramen en deuren waren wijd open gegooid. Weg met die bedompte lucht! Bij het luisteren naar de nieuwe harmonie tussen snaren, hout, koper en de menselijke stem voelen we sindsdien de adem van de historische sensatie, precies zoals historicus Johan Huizinga die bedoeld had.