Thomas Anshutz: ‘Middagpauze van de metaalarbeiders’ (1880) olieverf op doek (43,2x69,6cm) Copyright: 2010 - Van Gogh Museum, Amsterdam
Op het hieronder afgebeelde schilderij uit 1880 van de Amerikaanse schilder Thomas Pollock Anshutz verlaten metaalarbeiders tijdens de midddagpauze de fabriek om zich even te rekken en te strekken of hun hoofd onder de waterpomp te houden. Het is geschilderd alsof het een foto is, zo precies en realistisch. Maar gek genoeg maakt het wel een heel precieze, maar geen realistische indruk. De arbeiders zijn allemaal mooie jongens van ongeveer dezelfde leeftijd die niet of nauwelijks contact met elkaar maken, alsof het om mannequins gaat die de laatste arbeidersmode showen.
Dit schilderij van Anshutz is zijn beroemdste. Het is te zien op de tentoonstelling over illusie en werkelijkheid in het Van Goghmuseum in Amsterdam. Dat gaat over de realiteit in de schilderkunst, fotografie, het theater en de cinematografie rond 1900. De sociaal-realistische schilderkunst van arbeiders, armoede en uitbuiting in de tweede helft van de negentiende eeuw ontleende haar motieven wel aan de werkelijkheid, maar niet zelden met een flinke dosis glamour.
Realisme is betrekkelijk. Als je foto’s bekijkt die als voorbeeld dienden voor een schilderij, zie je onmiddellijk dat de werkelijkheid meestal een weinig spannende bedoening is. In werkelijkheid is alles slapper van houding, zwakker van vorm, grauwer van kleur en valer van stofuitdrukking. Wat dat betreft won de schilderkunst het triomfantelijk van de fotografie. Vandaar dat schilders vaak verdoezelen dat ze foto’s naschilderen. Over Anshutz vermeldt de kunstgeschiedenis dat hij ter voorbereiding vlijtig potloodschetsen maakte van zijn arbeiders. Maar de tentoonstelling laat vooral zijn eigen foto’s zien van naakte modellen die de houdingen van zijn arbeiders moesten aannemen.
Ook in deze tijd geven realistisch werkende schilders niet graag toe dat ze foto’s gebruiken, bang dat men zal denken dat ze niet goed kunnen schilderen. Het is bijna een taboe om het daarover te hebben. ‘Als geheugensteuntje’, dat is het enige argument dat er mee door kan.
Over de betekenis van dit beroemde Amerikaanse schilderij is veel gespeculeerd. Voor Anshutz was zijn tijdgenoot Thomas Eakins, de bekende schilder van mooie zwemmende of worstelende mannennaakten, een groot voorbeeld. Er wordt ook wel beweerd dat de metaalarbeiders van Anshutz bedoeld waren als protest tegen de steeds vrouwelijker wordende Amerikaanse cultuur. Het beeld van Amerika moest nodig weer een stoere kerel zijn.
Illusie en werkelijkheid. Naturalistische schilderijen, foto’s, theater en film, 1875-1918 Van Gogh Museum, Amsterdam. Open: dagelijks 11-18 uur, vr. tot 22 uur. Tot 16 januari 2011.